I.
De hevige wind rukt woest aan de zware boomtakken en de regen komt met bakken uit de hemel neer. De regen geselt een mager paard dat op de dijk langs de Kromme Rijn een kleine houten kar, trekt. Het wagentje is tot de rand toe gevuld met bagage, slechts afgedekt met een veel te klein, gerafeld stuk zeildoek. De schamele huisraad is drijfnat. Op de bok zitten twee jongens en een meisje ineengedoken voor zich uit te staren. Als de kar even in de kletsnatte berm lijkt te blijven steken, grijpt de man die naast de wagen loopt de spaken van het wiel en spant zijn spieren. Het spoor dat het wiel achterlaat, loopt vrijwel onmiddellijk vol met water. Naast de wagen loopt een kleine, doorweekte elfjarige jongen. Met een hand houdt hij de kar vast en kijkt nieuwsgierig om hem heen. Pal achter hem loopt zijn moeder die een tweejarig kind met haar mantel tegen het overvloedig vallende hemelwater beschermd.
‘We zijn al in Rietveld, Jan. Binnen een uur komen we in Woerden aan’, zegt ze tegen haar echtgenoot. ‘Als we deze bocht in de Rijn hebben gehad, komen we bij een herberg, waar we vannacht misschien kunnen overnachten.’
”t Is toch geen al te dure zaak hè. We hebben niet zoveel geld meer’, antwoordt hij en mompelt daarna zachter. ‘Misschien kan ik daar naar werk vragen.’
‘Woerden heeft steenfabrieken zat, als ik me goed herinner. Wees niet bang, want jij vindt echt wel wat.’ Ze is even stil en zegt dan met een vage glimlach om haar mond: ”k Ben blij dat ik hier weer terug ben…’
Heimwee van Alida (ongetwijfeld werd ze in het dagelijks leven Alie of Aaltje genoemd) naar haar geboorteplaats Zegveld en de haar ongetwijfeld bekende stad Woerden, zou een goede reden geweest kunnen zijn voor de komst van het echtpaar deze contrijen. Het zou natuurlijk net zo goed om een meer voor de hand liggende reden als werk of familie kunnen gaan. Zeker is al wel dat de Van Elken bekend waren met het stadje Woerden en het dorpje Zegveld, want in de Burgerlijke Stand van de twee komen al rond 1813 Van Elken voor. Zo staan in het geboorteregister van de burgerlijke stand van Woerden de kinderen genoemd van ene Johannes van Elk en Catharina Borst (Hendrik van Elk, geb. 30 april 1814 om 3.00 uur. burg stand, pag 32, actie 15. Vader: Johannes van Elk, arbeider, wonende in de Pannebakkerijen onder deze gemeente. Getuigen: Sijmen van Oostveen (schoenmaker) en Arie de Jong (jager), ook wonenden in de Pannebakkerijen. Moeder: Catharina Borst. Het kind is aangegeven op 3 mei 1814. Van Elk en De Jong kunnen niet schrijven.
Vervolgens Maria van Elk, geb. 1 december 1816 om 11.00 uur. burg stand pag 93, acte 47. Vader: Johannes van Elk, 30 jaar (dus geboren in 1786), arbeider, wonende in de Pannebakkerijen. Getuigen: Wijnand Spannemaker (42 jaar oud) en Harmen Vrolijk (35 jaar oud), beiden werklieden, wonende in de Pannebakkerijen. Moeder: Catharina Borst. Kind is aangegeven op 3 december. De vader ondertekent met Hannes van Elk.
Het derde kind: Hendrikje van Elk, geb. 1 december 1816. burg stand pag 94, acte 47. tweelingzusje van 2. Het kind overlijdt, drie weken oud, op 22 december 1816 (burg. stand pagina 74, acte 37). Van het overlijden wordt op 24 december aangifte gedaan door de vader, samen met getuige Jacobus Lugtenburg (werkman). Als vierde telg: Jan van Elk, geb. 2 juli 1818 om 19.00 uur. burg stand pag 33, acte 17.
Vader: Johannes van Elk, oud 31 jaar, arbeider, wonende Pannebakkerijen. getuigen: Willem Holtmeyer (36) uitdrager en Gerrit van Kooten (31), arbeider. Kind is aangegeven op 4 juli.
Mogelijk lag de reden van de verhuizing van Jan en Alida naar Woerden ook wel in het feit dat een oudere broer van Jan, Hendrik met zijn vrouw Johanna van Gelder, mogelijk weer een oudere zus is van Alida, al in Woerden en volgden zij.
II.
Terug nu naar de Jan, die de hoofdpersoon is van dit hoofdstuk. Jan was in 1838 in Utrecht ingeschreven voor de nationale militie onder lot nr. 514, maar vrijgesteld wegens broederdienst. Twee broers van hem hadden elk vijf jaar in het leger gezeten, zo blijkt uit de huwelijkse bijlagen bij de trouwacte. Volgens zijn dienstkeuring zag Jan er als volgt uit: hij was lang 1 el, 6 palmen en 2 duimen. Aangezigt: ovaal, voorhoofd: rond, oogen: blauw, neus: ordinair, mond: id., kin: rond, haar: blond, wenkbrauwen id., merkbare teekenen: geen. Hij staat geregistreerd onder no. 1035 en het certificaat werd gratis afgegeven[1].
Jan trad op woensdag 2 november 1842 op 23-jarige leeftijd in zijn geboorteplaats Utrecht in het huwelijk met dienstmeid Alida van Gelderen[2]. De toen 28-jarige bakkersdochter werd op dinsdag 30 november 1813 in Zegveld geboren. Volgens de bij het huwelijk opgemaakte trouwakte heette Jan officieel Van Ellik. Van beroep was hij werkman. De bruidegom was de zoon van Bastiaan van Ellik, die op dat moment zoals het officieel heette ‘buiten beroep’ (gepensioneerd) was en Francina Sluijk.
Alie werkte toen zij Jan leerde kennen, als dienstmeid in Utrecht. Ze was een wees, want volgens de officiële papieren waren haar ouders, Cornelis van Gelder en Johanna Berkel al overleden. Cornelis overleed op vrijdag 18 juli 1828 in Jutphaas en Johanna op vrijdag 22 december 1837 in Utrecht. De ouders van de Jan waren gelukkig wel bij de huwelijksvoltrekking aanwezig en gaven toestemming.
De keuze van de getuigen is op z’n zachtst gezegd vreemd: het waren namelijk conciërge Gerrit van Maanen (60 jaar), stadsbode Willem Martinus van Monsjou (52 jaar), stadsbode Jan Smith (??) Tsjabing (34 jaar) en bediende Johannes van Embden (58 jaar). Er werd dus gebruik gemaakt van in Utrecht wonend gemeentepersoneel als getuige. Dat is opmerkelijk, omdat normaal gesproken familieleden als getuigen optraden. Onenigheid in de familie? Jan’s ouders waren er immers bij naar alle waarschijnlijkheid ook wel enkele van zijn broers en zusters. Misschien kan nader onderzoek licht op de zaak werpen.
Na het huwelijk vertrok het verse echtpaar naar het iets zuidelijker gelegen Jutphaas. Het is niet onwaarschijnlijk dat Jan, net als zijn vader, in de steenindustrie werkte. Dat kan een verklaring zijn voor de verhuizing van Jan en Alie naar dit dorp, omdat ook daar steenfabrieken stonden. Het is natuurlijk niet ondenkbeeldig dat het echtpaar naar Jutphaas ging, omdat Alie daar enige tijd had gewoond en er goede herinneringen aan had. Op grond van de nu bekende gegevens zo het best zou kunnen zijn dat Alie met haar ouders van Zegveld naar Jutphaas was verhuisd. Alie vond op een gegeven moment werk in Utrecht als dienstmeid en verhuisde dus naar de grote stad. Vader en moeder bleven in Jutphaas tot Cornelis overleed. Haar moeder verhuisde na het overlijden van haar man naar Utrecht om bij haar dochter in te wonen. Daar overleed zij dus in 1837[3].
In het aan de Lek gelegen dorpje werd op vrijdag 24 maart 1843 om 10.00 uur het eerste kind uit het huwelijk van Jan en Alie geboren: zoon Bastiaan. Hij is vernoemd naar opa [4]. Vader Jan was op de dag van de geboorte van zijn zoon 23 jaar oud en werkman van beroep. Bij de aangifte op zaterdag 25 maart waren schoenmaker Dirk van Maanen, 46 jaar, en tuinman Albert Hardman als getuigen aanwezig. Beide konden schrijven, net als de vader. Daaruit kan worden afgeleid dat, hoewel de Van Elken het niet breed hadden, Jan’s ouders er kennelijk veel waarde hechtten aan onderwijs en er voor zorgden dat hun kinderen konden lezen en schrijven.
III.
Ergens in 1843, mogelijk november, verhuisde het jonge gezin naar Leiderdorp, waar Jan’s broer Jacob ook woonde. De meer dan vijftig kilometer lange reis duurde waarschijnlijk enkele dagen en werd te voet afgelegd. Immers, veel geld hadden de Van Elken niet en reizen per koets of trekschuit kostte geld, om van de trein, die overigens nog meer zeer beperkt reed tussen de grote steden, maar te zwijgen. Waarschijnlijk hebben de drie onderweg overnacht bij familie of bekenden of misschien in een eenvoudige herberg.
Wat kan de reden zijn geweest van het vertrek van Jan en Alie? We kunnen alleen maar gissen. Mogelijk verlaat het gezin Jutphaas naar aanleiding van de dood van Jans moeder, Francina den Daas op vrijdag 7 juni 1843 in Utrecht. De exacte datum van de verhuizing is (nog) onbekend, maar moet in elk geval tussen maart en november 1843 liggen, want zo blijkt uit de de Burgerlijke Stand van Leiderdorp, komen ze in november in: vader, moeder en Bastiaan. Het gezin gaat in wijk Z, huis nummer 123 wonen. Als beroep van Jan is steenwerker opgegeven en als godsdienst Gereformeerd. De woning, althans het deel ervan dat het echtpaar met hun zoon betrok, huurden zij van ene meneer of mevrouw Rijckhouwen(???). Dat het echtpaar straatarm was, blijkt wel uit het feit dat zij het pand met enkele gezinnen moesten delen[5].
De dagen in de steenfabrieken zijn ongetwijfeld lang en zwaar; het loon karig. Toch lijkt het echtpaar hun draai te kunnen vinden in dit dorpje aan de rand van de grote gemeente Leiden, want op vrijdag 8 mei 1846 wordt om 14.00 dochter Johanna geboren (ze zal op vrijdag 15 januari 1875 op 28 jarige leeftijd overlijden. Vader Jan is dan 27 jaar oud en van beroep nog altijd ‘arbeider’. Getuigen bij de aangifte zijn plaatsgenoten steenbakker Willem de Bie (27) en arbeider Sijme Mook (29). Opvallend is wel dat de beide getuigen niet kunnen schrijven, maar vader Jan wel.
Bijna drie jaar later was het weer raak en werd het derde kind van het echtpaar geboren. Op zondag 28 januari 1849 aanschouwde rond 6.00 uur zoon Cornelis het levenslicht. Cor of Nelis – wie zal het zeggen – trad in de voetsporen van zijn vader, want hij werd later werkman. Vader Jan was bij de geboorte van zijn zoon 29 jaar oud en nog altijd arbeider. Getuigen bij de aangifte waren Frederik van Leeuwen (31), arbeider en Gerrit Verver (34), arbeider. De getuigen konden niet schrijven, de vader wel.
In 1851 volgt er weer een kind. Op maandag 6 januari wordt de vierde spruit, Jan (zie ID 000-007) geboren. Over Jan’s huwelijk met Hendrika Withaar en hun kinderen is voldoende bekend dankzij het vorige hoofdstuk. Uit dit huwelijk komen zeven kinderen voort. Vader Jan is bij aangifte 31 jaar oud en is van beroep arbeider. Getuigen bij de aangifte is Pieter Mechelse (31), arbeider en Cornelis van Leeuwen (36), arbeider. De getuigen kunnen schrijven.
Op zondag 8 augustus 1852 aanschouwt in Leiderdorp het vijfde kind het levenslicht. Rond 21.00 uur wordt een jongetje geboren dat de naam Izak krijgt. Vader Jan, van beroep arbeider, is dan 33 jaar. Getuigen bij de aangifte zijn: Cornelis van Leeuwen (37) van beroep arbeider en Frederik van Leeuwen (34): van beroep arbeider. De laatstgenoemde kon niet schrijven. (Izaak van Elk trouwt op 18 oktober 1878, no. akte 5 in Rietveld met Adriana Rijfers. Zij krijgen de volgende kinderen, geboren in Rietveld:
Alida van Elk, d.v.a. 4-10-1879, no. akte: 24, Vader: Izaak van Elk, werkman, 27. Het kind werd geboren op 4-10-1879 om 6.30 uur in huis no. 14. Moeder: Adriana Rijfers. Getuigen: Leendert van Elk, werkman, 23 en Aart Blonk, werkman, 23. Josina van Elk, d.v.a. 25-1-1882, no. akte: 3 Vader: Izaak van Elk, werkman, 30. Het kind werd geboren op 25-1-1882 om 2.00 uur in huis no. 14. Moeder: Adriana Rijfers. Getuigen: Dirk Blonk, werkman, 57 en Govert de Horn, werkman, 44. In woerden werden uit het huwelijk geboren:
Johanna van Elk, d.v.a. 6-6-1883, no akte 14, Vader: Izaak van Elk, werkman, 31, kind is geboren op 5-6 om 18.00 uur in het huis no. 14. Moeder: Adriana Rijferts. Getuigen: Willem Voorbergen, 74, zonder beroep, Jacob van Zuijlen, 32, werkman. In Rietveld, Overleden. Johanna van Elk, d.v.a. 2-10-1883, no. akte: 18, Vader: Izaak van Elk, 31, werkman. Getuige: Jan Noorlander, 31, werkman uit Barwoutswaarder. Johanna overleed op 2 oktober om 10.00 uur. Het kindje was twee maanden oud. Moeder: Adriana Rijferts. Overl. Adriana van Elk, d.v.a. 20-7-1886, no. akte: 14, Vader: Izaak van Elk, 33, werkman. Getuige: Bartholomeus Wilhelmus van Dam, broodbakker. Het kindje overleed op 18 juli om 6.00 uur ‘s morgens en was 22 maanden oud. Moeder: Adriana Rijferts. Overl. Johanna van Elk, d.v.a. 2-12-1886, no. akte: 19, Vader: Izaak van Elk, 34, werkman. Getuige: Jan Appeldoorn, 35, veldwachter in Barwoutswaarder. Het kindje is overleden op 1 december om 21.00 uur en was 11 maanden oud. Moeder: Adriana Rijferts. Geboren in Rietveld, Adriana van Elk, d.v.a. 19-9-1887, no. akte: 20 Vader: Izaak van Elk, 35, werkman. Kind werd geboren op 18-9 om 2.00 uur, huis 14. Moeder: Adriana Rijferts. Getuigen: Jan Gijsbert Knijf, 24, zonder beroep en Bartolomeus Wilhelmus van Dam, 29, broodbakker in Woerden. Geb. Johanna van Elk, d.v.a. 9-12-1885, no. akte: 31, Vader: Izaak van Elk, werkman, 33. Kind geboren op 8-12 om 220.00 uur in huis 14.Moeder: Adriana Rijferts. Getuigen: Arie Rietveld, werkman, 40 en Cornelis Kamper, werkman, 42
Op woensdag 15-11-1854 verhuist het gezin vanuit Leiderdorp naar Woerden. Er moet nog worden uitgezocht waar zij zijn gaan wonen. Feit is wel dat vanaf die tijd er altijd Van Elken in Woerden hebben gewoond, tot op de dag van heden.
Lang blijven ze niet in het kleine stadje aan de Kromme Rijn. Op donderdag 18-1-1855 vestigt het gezin zich in de gemeente Rietveld en blijft daar lange tijd wonen. Moeder Alida overlijdt uiteindelijk in het pand dat dan betrokken wordt.
Op zaterdag 17-1-1857 heeft in Rietveld de geboorte van het zesde en laatste kind, Leendert, plaats.
Alida overlijdt op maandag 20-6-1878 op 64-jarige leeftijd in de gemeente Rietveld, bijna vier maanden voordat haar vijfde kind in trouwt.
Op woensdag 24-1-1883 overlijdt Jan van Elk ‘s middags om 16.30 uur op 63-jarige leeftijd in Rietveld in huis nr. 15. Zijn zoon Cornelis doet aangifte bij de gemeente Woerden. Getuigen bij de aangifte is Dirk Blonk, 58, werkman. Jan staat te boek als werkman, geboren in Utrecht, weduwnaar van Alida van Gelderen en zoon van Bastiaan van Elk en Francina Sluyk, beiden overleden.
[1]. Huwelijkse bijlagen 1842 gemeente Utrecht, berustend in het Provinciaal rijksarchief Utrecht.
[2]. Burgerlijke stand gemeente Utrecht, acte 298 d.d. 2-11-1842.
[3]. Huwelijkse bijlagen bij trouwacte no. 298 d.d. 2-11-1842 van de burgerlijke Stand van de gemeente Utrecht (op microfiche). De huwelijkse bijlagen zijn opgeborgen in het Rijksarchief Utrecht, doos 142 huwelijkse bijlagen, nr. toegang 1169 specificatie 298.
[4]. Volgens het gemeentearchief van Leiderdorp is Bastiaan geboren in Utrecht, volgens het gemeentearchief van Rietveld, echter in Jutphaas. Dat laatste klopt. Een copy van de geboorteakte van de gemeente Jutphaas bevindt zich in familiebezit.
[5]. Gegevens gecheckt in de boeken van de Burgerlijke Stand gemeente Leiderdorp.
[6] Overlijdensregister Gemeente Rietveld, 1883-1892, acte no. 4.